Po tym jak opisałam czym w ogóle jest stan zapalny, jakie są jego rodzaje oraz jak ewentualnie możemy to wykryć w badaniach laboratoryjnych w tym artykule, czas trochę „powiedzieć” o tym, co może przyczyniać się do chronicznego stanu zapalnego.
CO BYŁO PIERWSZE – JAJO CZY KURA?
Celem tego artykułu jest skupienie się na wszystkich znanych oraz najważniejszych potencjalnych przyczynach prowadzących do przewlekłych stanów zapalnych.
Jeśli wykonaliśmy badania i widzimy, że owszem mamy jakiś toczący się niskopoziomowy stan zapalny, powstaje pytanie skąd on mógł się wziąć? Bo przecież nic nie dzieje się bez przyczyny, co nie? Problem polega na tym, że jak zwykle w naszym organizmie wszystko jest bardzo skomplikowane i istnieje dwukierunkowy związek między chronicznymi stanami zapalnymi, które promują rozwój chorób, a chorobami, które powodują rozwój chronicznych stanów zapalnych i na niektóre rzeczy mamy wpływ, a niektóre są poza naszą kontrolą.
Przewlekły stan zapalny może wynikać z:
1. Przede wszystkim i w pierwszej kolejności – przewlekły stan zapalny często staje się następstwem ostrego stanu zapalnego, co oznacza, że rozwija się na skutek tego, że układ odpornościowy nie pozbył się infekcji (grzybiczej, bakteryjnej, pasożytniczej itd.) podczas przebiegu ostrej i/lub podostrej faz zapalnych, ze względu na co infekcja nadal jest obecna w organizmie i powoduje niskopoziomowe przewlekłe zapalenie. Więc rozwiązaniem jest wykryć z jakim patogenem mamy do czynienia i się go pozbyć aby pozbyć się chronicznego stanu zapalnego.
Warto też udać się do dobrego stomatologa i przyjrzeć swojej jamie ustnej, gdyż wiadomo, że np. paradontoza (schorzenie jamy ustnej, drugie co do częstości występowania zaraz po próchnicy) może prowadzić do ugólnoustrojowego przewlekłego stanu zapalnego.
2. Narażenie na niski poziom określonych środowiskowych substancji drażniących/obcych, których nie można wyeliminować z organizmu w wyniku rozkładu enzymatycznego lub fagocytozy. Dotyczy to głównie metali ciężkich, pestycydów i zanieczyszczeń z powietrza, którym oddychamy. Na środowisko w którym żyjemy nie mamy wpływu, ale kolejnym mocnym czynnikiem generującym chroniczny niskopoziomowy stan zapalny jest palenie papierosów – na to już mamy wpływ.
Dodatkowo organizm niektórych osób lepiej, a niektórych gorzej radzi z metabolizowaniem toksyn, pestycydów, leków czy też dymu z papierosów co wynika z niektórych polimorfizmów genetycznych wpływających na szeroko pojęty proces detoksu (enzymy cytochromu P450 tzw. CYP-y, UGT-sy, GST-sy, SULT-y, NAT-y, transportery ABC, NRF2). Wiedza o polimorfizmach genetycznych (ogen.pl) może pomóc wesprzeć odpowiednio drogi detoksu i trochę zminimalizować ślad, który kładzie na nas środowisko w XXI wieku. To co możesz zrobić bez wiedzy o swoim profilu genetycznym to – rzucić palenie im szybciej tym lepiej i nie kusić losu oraz nie być biernym palaczem.
3. Przewlekłe choroby o podłożu zapalnym, jak np. choroby autoimmunologiczne są związane z długotrwała nadmierną aktywnością układu immunologicznego, zaburzeniem tolerancji immunologicznej na własne antygeny i przedłużonym uwalnianiem mediatorów stanu zapalnego co generuje chroniczny niskopoziomowy stan zapalny. W tym przypadku przewlekłe zapalenie jest niezależną odpowiedzią, a nie następstwem ostrego stanu zapalnego. Znowuż w tym przypadku trzeba adresować chorobę (lub bardziej potencjalną przyczynę, która aktywowała chorobę autoimmunizacyjną) aby pozbyć się chronicznego stanu zapalnego.
4. Żadną nowością nie jest to, że starzenie się jest największym czynnikiem ryzyka rozwoju chorób przewlekłych. Powszechnie uważa się, że przewlekłe zapalenie towarzyszące procesowi starzenia się, może być wspólnym winowajcą wszystkich chorób związanych z wiekiem. To zmusiło naukowców szukać odpowiedzi na pytanie: „czy można zmienić naturalny przebieg starzenia i potencjalnie spowolnić rozwój wszystkich chorób przewlekłych poprzez manipulowanie mechanizmami wywołującymi stany zapalne związane z naturalnym procesem starzenia się?”. Pojawiły się więc dowody sugerujące, że niektóre prozapalne cytokiny (jak np. IL-1) wykazują zależną od wieku regulację, w której pośredniczy aktywacja kaspazy-1. W procesie starzenia NLRP3 jest kluczowym, gdyż tworzy kompleksy białkowe (inflammasomy), które aktywując kaspazę-1, prowadzą do syntezy i uwolnienia cytokin prozapalnych. Inflammasom NLRP3 może ulec aktywacji w odpowiedzi na inne czynniki związane ze stylem życia i żywienia jak np. zbyt wysokie poziomy glukozy czy cholesterolu we krwi. Badania wykazały też, że redukcja stanu zapalnego zależnego od NLRP3 zapobiega związanemu z wiekiem powstawaniu insulinooporności, utracie masy kostnej, osłabieniu funkcji poznawczych itd. Zatem odpowiednio dostosowane podejście dietetyczne, kontrola poziomu otłuszczenia (zapobieganie nadwadze i otyłości) oraz regularna aktywność fizyczna może pomagać zachować sprawność fizyczną, umysłową i zapobiegać chorobom związanym ze starzeniem o wiele dłużej.
5. Prozapalne wzorce dietetyczne mogą nadmierne aktywować wytwarzanie cytokin prozapalnych oraz zmniejszać produkcję cytokin przeciwzapalnych i dotyczą one żywienia obfitującego w rafinowane węglowodany, cukier, nadmiar kwasów tłuszczowych nasyconych oraz kwasy tłuszczowe typu trans, a jednocześnie są ubogie w naturalne przeciwutleniacze, kwasy tłuszczowe omega-3, błonnik pokarmowy pochodzący z warzyw, owoców czy z pełnych ziaren zbóż. Literatura naukowa potwierdza zarówno to, że odpowiednio zbilansowana dieta może stać się jednym z najsilniejszych modulatorów ogólnoustrojowego stanu zapalnego, jak i wykazuje istnienie istotnego związku pomiędzy niedoborami żywieniowymi, rozpowszechnieniem typowej prozapalnej diety zachodniej, a występowaniem chronicznych stanów zapalnych. Liczne doniesienia naukowe potwierdzają, że wzorce żywieniowe zbliżone do diety śródziemnomorskiej zmniejszają stany zapalne, gdyż jest to dieta obfitująca głównie w sezonowe i lokalne owoce oraz warzywa, złożone (nierafinowane) źródła węglowodanów, rośliny strączkowe, oliwę z oliwek, orzechy, ryby i owoce morza czy też niskotłuszczowe produkty mleczne.
Dieta na wzór śródziemnomorskiej nie jest remedium dla wszystkich (choć sama chętnie ją stosuje u siebie i u wielu podopiecznych), gdyż jak zwykle podejście się różni od przypadku i trzeba być elastycznym ? Jest ogromna liczba dowodów wykazujących korzystny terapeutyczny wpływ w chronicznych stanach zapalnych krótkoterminowego ograniczenia liczby spożywanej energii (kcal) i/lub krótkich głodówek leczniczych. Komórkowe mechanizmy leżące u podstaw przeciwzapalnego działania ograniczania podaży energii i głodówek polegają głównie (choć nie tylko) na redukcji prozapalnych cytokin IL-1β, IL-6 i TNF-alfa. Radzę jednak tego typu strategie nie wprowadzać na własną rękę bez opieki specjalisty, gdyż chroniczny i zbyt drastyczny, długo trwający niedobór energii również wpływa bardzo negatywnie na prace układu immunologicznego. Zdrowy rozsądek we wszystkim musi być zachowany.
6. Poziom otłuszczenia oraz aktywność fizyczna również w dużym stopniu wpływają na pracę naszego układu immunologicznego. Zarówno chroniczna nadwyżka energetyczna, jak i nadmierne otłuszczenie oraz siedzący styl życia powodują chroniczne stany zapalne.
Tkanka tłuszczowa jest czynnym narządem endokrynnym, a jej nadmiar zwiększa produkcję CRP, TNF-α i IL-6. Utrata masy tłuszczowej ciała zmniejsza poziomy wspomnianych markerów prozapalnych.
Dla kobiet pożądany i zdrowy poziom tkanki tłuszczowej waha się między 18-26% (choć zdarzyło mi się widzieć meta-analizę, która jaką górną zdrową granicę otłuszczenia uznała 33%). Dla mężczyzn zdrowy poziom tkanki tłuszczowej wynosi 10-17%.
Warto tu też wspomnieć, że przykładowo kobieta, która ma nawet 30% bf, ale jest aktywna fizycznie będzie miała mniej stanów zapalnych niż kobieta z 20% ale prowadząca siedzący tryb życia, gdyż siedzący tryb życia może wpływać na podwyższenie markerów związanych ze stanem zapalnym niezależnie od poziomu tkanki tłuszczowej czy stanu glikemii (poziomu hemoglobiny glikowanej). Aktywność fizyczna ma działanie przeciwzapalnie, zastąpienie siedzącego trybu życia umiarkowanymi ale regularnymi treningami oraz ogólnie większą ilością ruchu pozatreningowego zmniejsza poziom cytokin prozapalnych. I tu znowu trzeba wypośrodkować, kiedy jest za mało, a kiedy za dużo aktywności, bo nadmiar treningów ze zbyt krótkim okresem regeneracyjnym już będzie działał prozapalnie, dotyczy to jednak treningów trwających powyżej 2 godzin. Czyli powiedzmy uprawianie sportów długodystansowych już nie będzie sprzyjać w przypadku kiedy chcemy się pozbyć niskopoziomowych stanów zapalnych.
7. Skoro już poruszyliśmy kwestie diety, tkanki tłuszczowej oraz aktywności, warto jeszcze wspomnieć o wpływie mikroflory jelitowej na stany zapalne. Szacuje się, że jelita dorosłego człowieka zamieszkuje ok. 10 000–100 000 mld mikroorganizmów. Większość drobnoustrojów zamieszkujących nasze jelita ma głównie korzystne działanie na ludzką fizjologię. Warto jednak wspomnieć, że mikrobiotę dzielimy na: symbionty oraz komensale (promotory zdrowia i samopoczucia) i patobionty (oportunistyczne patogeny). Te ostatnie stają się jednak problematyczne dopiero w warunkach obniżonej odporności oraz na skutek wielu innych czynników wpływających negatywnie na skład flory bakteryjnej. Wiele czynników (w tym dieta, styl życia, stres, używki) – od dnia urodzin aż do końca życia – może wpływać pozytywnie lub negatywnie zarówno na początkową kolonizację bakteriami przewodu pokarmowego, jak i modulację składu mikroflory w dorosłym życiu.
Kompozycja mikrobiomu może wywołać chroniczne stany zapalne bezpośrednio lub pośrednio poprzez modulowanie odpowiedzi immunologicznej w obrębie tkanki limfatycznej związanej z przewodem pokarmowym (GALT). GALT zapewnia ogólnoustrojową odpowiedź immunologiczną i ukształtował ściśle regulowaną kontrolę, aby zoptymalizować ochronę przed patogenami, jednocześnie unikając niepotrzebnej aktywności immunologicznej. Istnieje złożony związek między aktywnością GALT, a jakościowym składem mikroflory jelitowej.
Za przykład może posłużyć zwiększona proporcja Escherichia coli do Bacteroides fragilis. Bakterie gram-ujemne zawierają lipopolisacharyd (LPS), który jest głównym składnikiem ich zewnętrznej błony komórkowej. Interakcja LPS z makrofagami powoduje uwalnianie prozapalnych cytokin, takich jak TNF-alfa, IL-6 i IL-1. Zarówno tlenowe E. coli jak i beztlenowe B. fragilis zawierają LPS, ale struktura chemiczna tej endotoksyny jest u nich nieco inna – układ odpornościowy inaczej reaguje na różne typy LPS. Aktywność endotoksyczna LPS B. fragilis jest stosunkowo niska w porównaniu z LPS z E. coli. Oczywiście LPS musi się jakość najpierw przedostać do krążenia. Wysokoprzetworzona, obfitująca w rafinowane węglowodany, cukier, nadmiar kwasów tłuszczowych nasyconych oraz kwasy tłuszczowe typu trans dieta zwiększa udział bakterii gram-ujemnych w jelitach oraz zwiększa przedostawanie się LPS przez barierę jelitową co jest czynnikiem wyzwalającym ogólnoustrojowy chroniczny stan zapalny.
Zwiększone poziome LPS również się obserwuje u osób z SIBO oraz ogólnie u osób z zakłóconą barierą nabłonka jelitowego (inaczej – zwiększoną przepuszczalnością jelitową). Co ciekawe Escherichia coli również należy do bakterii wytwarzającej etanol i alkohol wytwarzany przez tą oraz inne etanolo- wytwarzające bakterię mają wpływ na osłabienie integralności bariery jelitowej, co wywołuje aktywność zapalną oraz zwiększa ryzyko niealkoholowego stłuszczenia wątroby.
Tematem wartym uwagi jest tzw. dysbioza. Dysbioza jest definiowana przez brak równowagi w składzie bakterii, zmiany aktywności metabolicznej bakterii lub zmiany w dystrybucji/rozmieszczeniu bakterii w jelitach. Wymienia się trzy rodzaje dysbiozy:
1) utrata korzystnych bakterii;
2) przerost potencjalnie patogennych bakterii;
3) utrata ogólnej różnorodności bakterii.
W większości przypadków wszystkie trzy rodzaje dysbiozy występują w tym samym czasie. Dysbioza może nie tylko potencjalnie prowadzić do niskopoziomowego chronicznego stanu zapalnego, a wiąże się też ze zwiększonym ryzykiem rozwoju nieswoistego zapalenia jelit należących do chorób autoimmunologicznych.
Podsumowując osłabienie integralności bariery jelitowej i translokacja bakteryjna są ważnymi czynnikami przyczyniającymi się do przewlekłego ogólnoustrojowego zapalenia i bez naprawy bariery jelitowej, może stanowić ciągły bodziec zapalny.
Nasi mieszkańcy jelitowi nawet mają zdolność wpływać na homeostazę hormonalną, inhibitując transkrypcję genu dla prolaktyny czy konwertując glikokortykosteroidy do androgenów. Jest to niesamowicie fascynujący temat, a ciekawych do poszerzenia tematyki odsyłam do publikacji naukowych 20-25.
8. Kolejna ważna rzecz – uważaj na swoją głowę! Co mam na myśli?
Stan zapalny w przebiegu neuroinflamacji (z angl. neuroinflammation) jest w dużej mierze spowodowany przez aktywowane komórki mikrogleju, i może wywołać ogólnoustrojowy chroniczny stan zapalny. Mikroglej to są rezydujące komórki odpornościowe ośrodkowego układu nerwowego, odgrywające ważną rolę w odpowiedzi mózgu na uszkodzenia i procesy neurodegeneracyjne.
W jaki sposób może dojść do neuroinflamacji? Np. na skutek urazu głowy. Można wyróżnić te poważniejsze urazy mózgu (z angl. Traumatic Brain Injury) na skutek jakiegoś wypadku oraz tzw. łagodne urazowe uszkodzenie mózgu (z angl. Mild Traumatic Brain Injury), które mogą powstawać na skutek uprawiania dyscyplin sportowych w których dochodzi do wielokrotnych wstrząsów (wszystkie sporty kontaktowe, szczególnie sporty walk, gdzie dużo ciosów przyjmuje się na głowę).
Badania wykazują, że przedłużona chroniczna aktywacja mikrogleju występuje zarówno po pojedynczym poważniejszym urazie mózgu jak i przy powtarzających się łagodnych urazach mózgu. Nie trzeba więc mieć nieszczęśliwy wypadek, wystarczy dość często dostawać po głowie i w wyniku wstrząsów może powstać stres oksydacyjny, dysfunkcję mitochondrialne, zakłócenie bariery krew-mózg, systemowe zapalenie i liczne zmiany neurodegeneracyjne. Warto zaznaczyć, że istniejący ogólnoustrojowy stan zapalny z jakiejś innej przyczyny (np. z wyżej wymienionych), może przyspieszyć rozwój neurodegeneracji wywołanego urazem głowy. Czyli przykładowo, jeśli mam stan zapalny na poziomie organizmu i jutro na lodowisku upadnę i uderzę się głową doświadczając urazu mózgu i mocnego wstrząsu to przebieg neuroinflamacji i jako skutek neurodegeneracji będzie o wiele gorszy w skutkach, niż w przypadku gdybym nie miała tego stanu zapalnego. Choć wole by ten przykład zostaw tylko przykładem. Ogólnie w tym przypadku jest dwukierunkowa zależność.
Biorąc pod uwagę, że to aktywowany mikroglej promuje produkcję cytokin prozapalnych takich jak: IL-1β, IL-6, TNF-alfa czy metaloproteinaza macierzy zewnątrzkomórkowej typu 9 (MMP-9) to celowanie w zmniejszenie aktywności mikrogleju zmniejszy stan zapalny i postępowanie neurodegeneracji.
Niektóre z suplementów, które pomagają zmniejszyć aktywność mikrogleju to między innymi: kurkumina, melatonina (lepiej tu jednak dbać o optymalne endogenne jej wytwarzanie dbając o higienę i ilość snu), NAC, olejek CBD. Warto też zadbać o gospodarkę glukozowo-insulinową, gdyż podwyższone poziomy glukozy pogarszają sytuację.
9. No i chyba jeden najważniejszych punktów, który miał by być raczej jako pierwszy na liście – STRES i oczywiście SEN!
Zarówno stres fizyczny, jak i emocjonalny mogą bezpośrednio wywołać prozapalną produkcję cytokin bez obecności czynnika infekcyjnego lub urazu. Niezależnie od charakteru stresora, fizjologiczne reakcję organizmu są stosunkowo podobne i odbywają się głównie za pośrednictwem aktywacji współczulnego układu nerwowego. Naturalne, zmieniające się pulsy w produkcji końcowego produktu reakcji stresowej – kortyzolu są na ogół korzystne i dają możliwość organizmowi dostosować się do czynnika stresogennego w danym momencie – mobilizują nas i motywują do efektywniejszego działania, zwiększają czujność, pamięć, koncentracje, stymulują pracę układu immunologicznego. Jednak nieustana aktywacja osi podwzgórze-przysadka-nadnercza już obraca się przeciwko nam. Komórki układu immunologicznego zawierają receptory dla hormonów osi stresowej, a więc stresory mogą bezpośrednio wpływać na komórki układu odpornościowego i modulować jego prace wraz z wydzielaniem się prozapalnych cytokin, i vice versa – mediatory stanu zapalnego aktywują oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Mamy w tym przypadku kolejną dwukierunkową zależność.
Stan zapalny powstający na skutek oddziaływania przewlekłych stresorów ma ogromny wpływ na zdrowie (zwiększa ryzyko wielu chorób cywilizacyjnych w tym szczególnie sercowo-naczyniowe oraz cukrzycy typu 2) ze względu na co ten temat stał się ważnym elementem badań w dziedzinie psychoneuroimmunologii. Wiemy już, że produkcja IL-6 oraz innych prozapalnych cytokin może być bezpośrednio stymulowana przez depresję i inne negatywne emocje oraz stresujące doświadczenia. Dodatkowo, chroniczny stres czy objawy depresyjne zmieniają zachowania człowieka w kierunku prozapalnym. Na przykład osoba chronicznie zestresowana czy z depresją zaczyna o siebie mniej dbać, gorzej się odżywiać itd. Kolejnym przykładem jest zaburzanie się snu (jego ilości, jakości/architektury) co jest reakcją na negatywne emocje i inne bodźce stresowe, a to sprzyja jeszcze większemu wytwarzaniu się IL-6. Trochę takie błędne koło się tworzy. Pisałam artykuł na temat tego w jaki sposób stan zapalny może sprzyjać rozwojowi depresji, a teraz wiemy, że depresja dodatkowo dorzuca stanów zapalnych.
Co do snu – łagodne ograniczenie snu trwające tylko tydzień (z 8 godzin na 6 godzin), naśladujące prawdziwe życie większości osób zapracowanych lub zbyt często imprezujących wiąże się ze znaczną sennością, upośledzeniem sprawności psychomotorycznej i zwiększonym wydzielaniem prozapalnych cytokin. Na temat zaburzeń snu oraz tego jak dbać o jego higienę pisałam bardzo duży dwuczęściowy artykuł do czasopisma Body Challange, które ukazały się w wydaniach kwietniowym oraz majowym 2019 roku. Według mnie kwestia snu jest pierwsza rzecz, o którą powinniśmy zacząć dbać, jeśli nam coś dolega lub też profilaktycznie.
Stresorów z życia całkowicie nie wykluczymy i w ogóle nie o to chodzi, chodzi o to by pracować nad tym na co mamy wpływ, czyli:
1. Nasze postrzeganie sytuacji stresowych i życia ogólnie – warto pracować nad elementami toksycznymi w konstrukcji osobowości, takie jak wrogość, gniew, cynizm, nieufność oraz nad toksycznymi/zniekształconymi wzorcami myślowymi. Do tego służy terapia poznawczo-behawioralna oraz różne techniki zwiększające świadomość swoich myśli i zachowań (mindfulness, medytacja, technika współodczuwanie z samym sobą itd.);
2. Pracować nad zmniejszeniem ilości bodźców stresogennych oddziałujących na nas w tej samej chwili, czyli zmniejszać tzw. obciążenie allostatyczne. Przykład: jeśli dopada Cię infekcja – odpuść ciężki trening; jeśli na co dzień bardzo dużo i ciężko trenujesz – zadbaj o to by żywienie było optymalnie dostosowane do Twoich potrzeb oraz wysypiaj się!; naucz się bilansować między pracą a życiem prywatnym, szanuj i kochaj siebie, dawaj czas na odpoczynek jeśli bardzo dużo pracujesz i masz dużo stresu z tym zwiąnego (wiecznie w biegu). To, że kochasz swoja pracę nie za wiele zmienia wpływ przemęczania się i wiecznej reakcji „walki lub ucieczki” na fizjologie organizmu.
Tematy psychoneuroimmunologii oraz psychoneuendokrynologii wraz z genetyką i epigenetyką są dziedzinami niesamowicie fascynującymi, których zgłębianie ostatnio zajmuje większość mojego czasu. W artykule jednak niema miejsca by opisać wszystko, dlatego wspominam o podstawach opisując tylko górę lodową.
3. No i na koniec… genetyka is a bitch – za pewne każdy zna to określenie i chociażby raz w życiu jego użył. W przypadku chronicznych stanów zapalnych to określenie również może się okazać bardzo prawdziwe.
Jednym z najważniejszych elementów genetycznej łamigłówki jest rodzaj zmienności w parach nukleotydów, co jest znane jako SNP (z angl. „snip”) i jest skrótem od – Polimorfizm Pojedynczego Nukleotydu. Pisałam na ten temat w tym artykule.
W badaniu ludzkiego genomu zostały zidentyfikowane geny oraz polimorfizmy pojedynczych nukleodytów, które mogą zmieniać funkcjonowanie układu odpornościowego oraz predysponować do tzw. fenotypu prozapalnego.
Prozapalny fenotyp stwarza potencjalny genetyczny fundament zwiększonego ryzyka rozwoju chorób o podłożu zapalnym. Niektóre PPN-y stają się dość dużym problemem w obliczu zagrożeń ze strony czynników środowiskowych, w obliczu złego stylu życia, nawyków żywieniowych i różnego rodzaju używek.
Ten temat jednak zasługuje na osoby artykuł, który obowiązkowo napiszę, gdyż po otrzymaniu wyników swoich badań genetycznych oraz po sprawdzeniu surowej bazy danych z ogen.pl również znalazłam w końcu wyjaśnienie co do tego, dlaczego mój organizm jest tak wyjątkowo wrażliwy na stres, niedobór snu itd. – jestem „dumną” posiadaczką fenotypu prozapalnego.
* Wpis ma charakter informacyjny. Wyniki badań i dolegliwości warto konsultować z lekarzem.
BIBLIOGRAFIA:
1. Christina H. Liu, Natalie D. Abrams, et.all.: Biomarkers of chronic inflammation in disease development and prevention: challenges and opportunities. Nature Immunology volume 18, pages 1175–1180 (2017);
2. Littlejohn G., Guymer E.: Neurogenic inflammation in fibromyalgia. Semin Immunopathol. 2018 May;40(3):291-300;
3. Swaroop Chandy, Kiran Joseph, et. al.: Evaluation of C-Reactive Protein and Fibrinogen in Patients with Chronic and Aggressive Periodontitis: A Clinico-Biochemical Study. J Clin Diagn Res. 2017 Mar; 11(3): ZC41–ZC45;
4. Prasad P., Sinha D.: „Low-level arsenic causes chronic inflammation and suppresses expression of phagocytic receptors”. Environ Sci Pollut Res Int. 2017 Apr;24(12):11708-11721;
5. Nyland J.F., Fillion M., et.al.: Biomarkers of methylmercury exposure immunotoxicity among fish consumers in Amazonian Brazil. Environ Health Perspect. 2011 Dec;119(12):1733-8;
6. San-Nan Yang, Chong-Chao Hsieh, et.al.: „The Effects of Environmental Toxins on Allergic Inflammation”.Allergy Asthma Immunol Res. 2014 Nov; 6(6): 478–484;
7. J. Lee, V. Taneja, et.al.: „Cigarette Smoking and Inflammation”. J Dent Res. 2012 Feb; 91(2): 142–149;
8. Maria Warwas, Agnieszka Piwowar, Grzegorz Kopiec: „Zaawansowane produkty glikacji (AGE) w organizmie – powstawanie, losy, interakcja z receptorami i jej następstwa”. Farm Pol, 2010, 66(8): 585-590;
9. Ph.D. Janice K. Kiecolt-Glaser: „Stress, Food, and Inflammation: Psychoneuroimmunology and Nutrition at the Cutting Edge”. Psychosom Med. 2010 May; 72(4): 365–369;
10. Giugliano D, Ceriello A., et.al: „The effects of diet on inflammation: emphasis on the metabolic syndrome”. J Am Coll Cardiol. 2006 Aug 15;48(4):677-85;
11. Emily L. Goldberg, Vishwa Deep Dixit: „Drivers of age-related inflammation and strategies for healthspan extension”. Immunol Rev. 2015 May; 265(1): 63–74;
12. Irene Maeve Rea, David S. Gibson, et.al.: „Age and Age-Related Diseases: Role of Inflammation Triggers and Cytokines”. Front Immunol. 2018; 9: 586;
13. Octavio A. González, Christine Tobia, et.al.: „Caloric Restriction and Chronic Inflammatory Diseases”.Oral Dis. 2012 Jan; 18(1): 16–31;
14. Desiree N. Lavin, Jennifer J. Joesting, et.al.: „Fasting induces an anti-inflammatory effect on the neuroimmune system which a high-fat diet prevents”. Obesity (Silver Spring). 2011 Aug; 19(8): 1586–1594;
15. Joseph Henson, Thomas Yates, et.al.: „Sedentary Time and Markers of Chronic Low-Grade Inflammation in a High Risk Population”. PLoS One. 2013; 8(10): e78350;
16. Catherine M. Phillips, Christina B. Dillon, et.al.: „Does replacing sedentary behaviour with light or moderate to vigorous physical activity modulate inflammatory status in adults?”. Int J Behav Nutr Phys Act. 2017; 14: 138;
17. Tessa J. Parsons, Claudio Sartini, et.al.: „Physical Activity, Sedentary Behavior, and Inflammatory and Hemostatic Markers in Men”. Med Sci Sports Exerc. 2017 Mar; 49(3): 459–465;
18. Rosário Monteiro,Isabel Azevedo, et.al.: „Chronic Inflammation in Obesity and the Metabolic Syndrome”. Mediators Inflamm. 2010; 2010: 289645;
19. Mohammed S. Ellulu, Ismail Patimah, et.al.: „Obesity and inflammation: the linking mechanism and the complications”. Arch Med Sci. 2017 Jun; 13(4): 851–863;
20. Asa Hakansson, Goran Molin: „Gut Microbiota and Inflammation”.Nutrients. 2011 Jun; 3(6): 637–682;
21. Yasmine Belkaid, Timothy Hand: „Role of the Microbiota in Immunity and inflammation”. Cell. 2014 Mar 27; 157(1): 121–141;
22. Arianna K. DeGruttola, Daren Low, et.al.: „Current understanding of dysbiosis in disease in human and animal models”. Inflamm Bowel Dis. 2016 May; 22(5): 1137–1150;
23. Jung Hee Koh, Wan-Uk Kim, et.al. : „Dysregulation of gut microbiota and chronic inflammatory disease: from epithelial defense to host immunity”.Exp Mol Med. 2017 May; 49(5): e337;
24. Emma T. Saltzman, Talia Palacios, et.al.: „Intestinal Microbiome Shifts, Dysbiosis, Inflammation, and Non-alcoholic Fatty Liver Disease”.Front Microbiol. 2018; 9: 61;
25. Rizzetto Lisa, Fava Francesca, et.al. : „Connecting the immune system, systemic chronic inflammation and the gut microbiome: The role of sex”. Journal of Autoimmunity, Volume 92 – Aug 1, 201;
26. Samantha J Schimmel, Sandra Acosta, Diego Lozano: „Neuroinflammation in traumatic brain injury: A chronic response to an acute injury”. Brain Circulation, Volume: 3, Issue: 3, Page: 135-142, 2017;
27. C. Probst, M. J. Mirzayan, et.al.: „Systemic Inflammatory Effects of Traumatic Brain Injury, Femur Fracture, and Shock: An Experimental Murine Polytrauma Model”. Mediators of Inflammation, Volume 2012, Article ID 136020, 7 pages;
28. Michael L. Aloscoa, Inga K. Koerte, et. al.: „White matter signal abnormalities in former National Football League players”. Neuroimaging. Alzheimer’s & Dementia: Diagnosis, Assessment & Disease Monitoring 10 (2018) 56-65;
29. Jennifer M. Coughlin, Yuchuan Wang, et.al.: „Imaging of Glial Cell Activation and White Matter Integrity in Brains of Active and Recently Retired National Football League Players”. JAMA Neurol. 2017;74(1):67-74;
30. Omalu B.I., DeKosky S.T., et.al. : „Chronic traumatic encephalopathy in a National Football League player”. Neurosurgery. 2005 Jul;57(1):128-34; discussion 128-34.
31. Omalu B.I., DeKosky S.T., et.al. : „Chronic traumatic encephalopathy in a National Football League player.Part II”. Neurosurgery. 2006 Nov;59(5):1086-92; discussion 1092-3;
32. Steptoe A, Hamer M, Chida Y: „The effects of acute psychological stress on circulating inflammatory factors in humans: a review and meta-analysis.” Brain Behav Immun. 2007 Oct;21(7):901-12. Epub 2007 May 1;
33. Suzanne C. Segerstrom, Gregory E. Miller: 'Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta- Analytic Study of 30 Years of Inquiry”. Psychol Bull. 2004 July ; 130(4): 601–630;
34. Juliana G. Breines, Myriam V. Thoma, et.al.: „Self-compassion as a predictor of interleukin-6 response to acute psychosocial stress”. Brain Behav Immun. 2014 March ; 37: 109–114;
35. Janice K. Kiecolt-Glaser, Kristopher J. Preacher, et.al.: „Chronic stress and age-related increases in the proinflammatory cytokine IL-6”. Proc Natl Acad Sci U S A. 2003 Jul 22; 100(15): 9090–9095;
36. Janice K. Kiecolt-Glaser, Ph.D. : „Stress, Food, and Inflammation: Psychoneuroimmunology and Nutrition at the Cutting Edge”. Psychosom Med. 2010 May; 72(4): 365–369;
37. Vgontzas A,N., Zoumakis E., et.al.: „Adverse effects of modest sleep restriction on sleepiness, performance, and inflammatory cytokines.” J Clin Endocrinol Metab. 2004 May;89(5):2119-26;
38. Suzanne C. Segerstrom, Gregory E. Miller: „Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta- Analytic Study of 30 Years of Inquiry” . Psychol Bull. 2004 July ; 130(4): 601–630;
39. Juliana G. Breines, Myriam V. Thoma, et.al.: „Self-compassion as a predictor of interleukin-6 response to acute psychosocial stress”. Brain Behav Immun. 2014 March ; 37: 109–114.